Regionalizm i regionalizacja, a bezpieczeństwa międzynarodowe

Regionalizm to jedna z najbardziej charakterystycznych tendencji rozwojowych w
stosunkach międzynarodowych ostatnich kilkudziesięciu lat. Jest ona
odzwierciedleniem realnych procesów i zjawisk wyrażających się w dążeniach państw
do poszukiwania najbardziej efektywnych form współpracy. Państwa są bowiem
głównymi podmiotami tego zjawiska, w tym sensie, że przez swoją zewnętrzną
aktywność inicjują i kształtują ten proces. Podstawą tej aktywności jest dążenie do
maksymalnego zaspokojenia swych potrzeb i interesów związanych z szeroko pojętym
rozwojem, bezpieczeństwem, suwerennością rolą międzynarodową i prestiżem.
Znajduje to wyraz w podejmowaniu działań na rzecz rozszerzania, pod względem
geograficznym i przedmiotowym, współpracy międzynarodowej.
Rozwój regionalizmu jest wyrazem przekonania, że państwo samodzielnie nie jest w
stanie zaspokoić swych potrzeb i interesów, jak również nie jest to możliwe przez
współpracę w wymiarze globalnym ze względu na dzielące je różnice. Stąd
regionalizm można określić jako wszelkiego rodzaju formy współpracy
międzynarodowej w postaci różnego rodzaju sojuszów i związków integracyjnych
państw położonych blisko geograficznie. Podstawą takiej współpracy są wspólne
interesy państw wynikające z bliskiego sąsiedztwa, podobieństwa ustrojów społeczno
politycznych, zbliżonego poziomu rozwoju gospodarek i ich komplementarności oraz
innych wspólnych cech, takich jak: język, kultura, tradycje historyczne, religia.
Źródłem regionalizmu są stale rosnące pod względem ilościowym i jakościowym
potrzeby i interesy państw – co wymaga zastosowania nowych, coraz bardziej
efektywnych form współpracy międzynarodowej. Dowodzą tego szybki wzrost liczby
regionalnych ugrupowań ekonomicznych po II wojnie światowej oraz liczne próby
tworzenia nowych regionalnych form współpracy w Europie po przezwyciężeniu jej
podziału politycznego.
W rozwoju regionalizmu można dostrzec pewne prawidłowości w przechodzeniu do
coraz wyższych i bardziej złożonych form współpracy. W tym procesie można wyróżnić
następujące etapy: – Pojawienie się świadomości regionalnej wśród elit i warstw społecznych państw
sąsiadujących w danym regionie. U podstaw kształtowania się świadomości
regionalnej leży poczucie związku z obszarem zamieszkania, wykształcenie się
więzi międzyludzkich opartych na wspólnych wartościach, postawach i celach
działania oraz uformowanie się poczucia kulturowej, politycznej i ekonomicznej
odrębności. Tempo i zakres kształtowania się takiej świadomości zależy od
stopnia homogeniczności etnicznej, rasowej, językowej, religijnej i kulturowej
ludności tam zamieszkującej. Nie mniej ważną rolę odgrywa poczucie wspólnoty
losów historycznych, wspólnych doświadczeń współpracy w przeszłości (np.
nawiązywanie przez państwa Grupy Wyszehradzkiej do historycznego spotkania
królów Polski, Czech i Węgier w XIV w.). Rozwój międzynarodowej świadomości
regionalnej przyczynia się do osłabienia tendencji nacjonalistycznych,
przyzwyczajając narody i rządy do myślenia kategoriami szerszymi niż narodowe
oraz do respektowania wartości innych niż narodowe. – Skutkiem rozwoju świadomości regionalnej jest ujawnienie się wspólnoty potrzeb
i
interesów społeczeństw zamieszkujących dany region. Znajduje to
odzwierciedlenie w uzasadniających i afirmujących taki stan rzeczy programach,
koncepcjach oraz doktrynach ideologiczno-politycznych, formułowanych przez
kształtujące się ruchy regionalne. Klasycznym przykładem są działania
europejskich federalistów, głoszących hasła unii narodów po II wojnie światowej,
reprezentowanych przez takie postacie, jak: A. Spinelli, J. Monet, R. Schuman, W.
Churchill. K. Adenauer. Powojenne procesy integracyjne Europy Zachodniej w
dużym stopniu były kształtowane przez te idee. – Powstanie regionalnej wspólnoty potrzeb i interesów prowadzi do ilościowego i
jakościowego (cecha współzależności) wzrostu interakcji między państwami i
społeczeństwami regionu. W związku z tym pojawia się naturalna potrzeba
regulowania wzajemnych oddziaływań, opartych na trwałych formach i normach
prawno-organizacyjnych, stwarzających warunki do efektywnych działań państw
w regionie. Z reguły są to: system stałych konsultacji i konferencji regionalnych,
normy prawa regionalnego.
Instytucje regionalne spełniają funkcję stabilizującą (utrzymanie status quo w
regionie), legitymizującą co przejawia się w podejmowaniu działań na rzecz
afirmacji przez środowisko międzynarodowe rozwiązań regionalnych, oraz
integracyjną (sensu largo), polegającą na organizowaniu działań państw regionu
wokół wspólnych celów. – Integracja państw regionu to najbardziej zaawansowana faza rozwoju regio
nalizmu. Pojęcie integracji w stosunkach międzynarodowych nie jest
jednoznaczne, gdyż zależy od tego, jaką dziedzinę stosunków międzynarodowych
bierzemy poć uwagę, tj. polityczną czy ekonomiczną. Co się tyczy pierwszej sfery,
to powszechnie jest akceptowana definicja E. Haasa, która brzmi następująco:
„Integracja to proces, w toku którego uczestnicy życia politycznego w danych
państwach decydują się na przenoszenie swojej lojalności, oczekiwań i aktywności
politycznej do nowego i większego centrum, którego instytucje nabierają
zwierzchniej jurysdykcji nad państwami narodowymi”. Tym nowym centrum jest
polityczna wspólnota, która tworzy się na podstawie trojakiego rodzaju
kompromisu: – – –
wypracowanie wspólnych interesów na bazie najmniejszego wspólnego
mianownika;
osiąganie wspólnoty interesów poprzez eliminację różnic między stronami;
zinstytucjonalizowanie wspólnoty interesów w postaci formalnego
prawnomiędzynarodowego porozumienia.
Proces politycznej integracji, który można określić jako powolną ewolucję od państwa
narodowego w kierunku nowej wspólnoty międzynarodowej w nauce o stosunkach
międzynarodowych jest ujmowany odmiennie przez następujące podejścia:
pluralistyczne, funkcjonalne, neofunkcjonalne i federalistyczne.
Podejście
pluralistyczne
charakteryzuje
się
najmniejszym
poziomem
instytucjonalizacji i opiera się na tradycyjnych układach i negocjacjach
dyplomatycznych, których końcowym efektem jest wspólnota suwerennych państw. W
podejściu funkcjonalnym nacisk kładzie się na współpracę w pozapolitycznych
dziedzinach, gdzie łatwiej o wspólnotę interesów. Neofunkcjonalizm postuluje zaś
utworzenie wspólnych instytucji o rosnących kompetencjach kosztem państw, które
będą działać na rzecz nowej wspólnoty. Najdalej idące wnioski wynikają z modelu
federalistycznego, gdzie przewiduje się likwidację państwa narodowego i zastąpienie
go nowym regionalnym państwem o federacyjnej strukturze.
W przeciwieństwie do pojęcia integracji politycznej istnieje większa zgodność
poglądów odnośnie do terminu integracji ekonomicznej, przez którą rozumie się: pełną
liberalizację wymiany, tj. zniesienie granic ekonomicznych między państwami, oraz
koordynację i unifikację polityki gospodarczej poszczególnych państw.
Sfera stosunków gospodarczych i politycznych to dwie dziedziny, w których najszybciej
i najczęściej dokonują się procesy regionalizmu, aczkolwiek w różnym tempie i stopniu.
Inaczej rzecz ujmując, można powiedzieć, że czynniki o charakterze ekonomicznym i
politycznym (związane przede wszystkim z kryteriami bezpieczeństwa państwa)
odgrywają najważniejszą rolę w rozwoju regionalizmu we wszystkich jego fazach i
etapach.
W procesie regionalizmu występuje wzajemne oddziaływanie sfery ekonomicznej i
politycznej. Nawet w motywowanej wyłącznie względami ekonomicznymi współpracy i
integracji regionalnej nie sposób nie uwzględniać roli czynnika politycznego – wszak jej
podmiotami są państwa jako jednostki polityczne z ich gospodarkami narodowymi.
Regionalizm, będąc procesem międzynarodowym, nosi w sobie piętno oraz cechy
polityki wewnętrznej i zagranicznej państw, które go promują. Chociaż opiera się on
na idei wspólnoty interesów, w praktyce służy realizacji interesów narodowych,
podlegając różnorodnym interpretacjom.
W związku z tym, regionalizm można traktować jako specyficzny i dający się
wyodrębnić system działań oraz procedur postępowania ukierunkowanych na
osiąganie celów w polityce zagranicznej państwa w danym regionie geograficznym.
Instrumentalizm podejścia regionalnego polega na tym, że jest ono podporządkowane
nadrzędnym celom polityki zagranicznej ujmowanym w kategorii interesu narodowego
i racji stanu oraz celom widzianym w szerszej perspektywie geograficznej (globalizm)
i czasowej (rozwój i funkcjonowanie). Z tego wynika, że potencjał państwa i odgrywana
przez nie rola w stosunkach międzynarodowych określają formy oraz zakres
przejawiania się regionalizmu w polityce zagranicznej, Można zatem określić
regionalizm jako działania na rzecz tworzenia sprzyjającego realizacji własnych
interesów środowiska międzynarodowego w regionie przez instytucjonalizację
powiązań lokalnych według wzorów i preferowanych wartości, przez tworzenie
funkcjonalnego względem własnych potrzeb i interesów regionalnego ładu
międzynarodowego w postaci ugrupowań integracyjnych, sojuszy i stref wpływów.
Regionalizm w polityce zagranicznej przejawia się w dwóch formach:

1. W tworzeniu regionów przygranicznej współpracy. W Europie znane są one pod
   nazwą euroregionów; w Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej stanowią
   specyficzną formę międzynarodowej integracji gospodarczej.
2. Jako środek prowadzenia globalnej polityki wielkich mocarstw. W tym sensie
   regionalizm przejawia się w polityce zagranicznej USA, w której jest traktowany
   jako cel i zarazem środek realizacji polityki globalnej lub, inaczej, jako właściwe i
   konkretne przystosowanie globalnej strategii działania do specyficzności danego
   regionu. Doświadczenie okresu pozimnowojennego dowodzi, że w polityce
   zagranicznej USA podejście regionalne przeżywa swego rodzaju renesans, co
   można uznać za pewną formę adaptacji do współczesnych realiów w stosunkach
   międzynarodowych. Różnorodność i wielość podejść regionalnych na różnych
   obszarach kuli ziemskiej jest realnym wyznacznikiem mocarstwowej pozycji USA
   w znacznie większym stopniu niż w przypadku takich państw, jak Niemcy, Rosja
   czy Japonia, które do mocarstwowej pozycji aspirują choć taką pozycję mogą
   budować jedynie w najbliższym geograficznie regionie, przez co zasługują tylko na
   status mocarstw regionalnych.
   Procesy regionalizacji prowadzą do wyodrębnienia systemów regionalnych, które nie
   pokrywają się bynajmniej z tradycyjnym pojęciem regionu geograficznego, gdyż
   współcześnie kryteria inne niż geograficzne odgrywają daleko większą rolę.
   Procedury wyodrębniania regionów jako systemów określa się mianem regionalizacji,
   tj. metody postępowania badawczo-analitycznego z zastosowaniem określonych
   kryteriów (czynników). Zwykle w tak pojmowanej regionalizacji stosuje się następujące
   kryteria:
3. Kryterium geograficzne (geopolityczne) – homogeniczność cech geograficznych
   danego obszaru, bliskość sąsiadujących ze sobą państw ułatwiają między nim:
   interakcje. W związku z tym kryterium to należy traktować jako wyjściowe w
   procedurze wyodrębniania regionów międzynarodowych.
4. Kryterium systemowe – region międzynarodowy można zdefiniować jak: system
   (podsystem), w którym poziom relacji (powiązań) między jego elementami jakimi
   są państwa, jest ściśle określony, dzięki czemu można wyznaczyć jego granice.
   Ponadto relacje te, dzięki regionalnie uwarunkowanym cechom współzależności i
   integracji, wyróżniają go z całego systemu stosunków międzynarodowych.
5. Kryterium wspólnego interesu regionalnego – w procesie rozwoju regionalizmu
   następuje proces stopniowej redefinicji interesów narodowych we wspólny interes
   regionalny. Nie oznacza to zaniku interesów narodowych, które nadal zachowują
   nadrzędność wobec wspólnego interesu regionalnego. Zakres przejawiania się
   wspólnych interesów regionalnych dowodzi i zaawansowania procesów
   integracyjnych, i dojrzałości wspólnot regionalnych. Przejawia się to w tym, że
   państw – danego ugrupowania stawiają sobie coraz to nowe wspólne cele i
   podejmują działania na ich rzecz wspólnymi środkami. Cele te są zawarte w
   deklaracjach i programach działania.
   Regionalizacja ma także swój prakseologiczny wymiar, gdyż oznacza praktyczne
   działanie, będące synonimem polityki regionalnej, polega ono na: eliminowaniu barier
   utrudniających komunikowanie się społeczeństw regionu, tworzeniu regionalnych
   zasad i norm prawnych, zawieraniu układów regionalnych służących zapewnieniu
   pokoju i bezpieczeństwa oraz pokojowego rozstrzygania sporów, powoływaniu do
   życia organizacji regionalnych. Najbardziej zaawansowaną formą polityki regionalnej
   jest
   powołanie ponadnarodowych struktur organizacyjnych przejmujących
   kompetencje od suwerennych państw. Doświadczenie integracji w Unii Europejskiej,
   gdzie podejmuje się takie działania, dowodzi, że przekazywanie kompetencji na rzecz
   ponadnarodowych instytucji (komisja wspólnoty) przebiega powoli, ponieważ państwa
   nadal dbają o zachowanie atrybutów suwerenności i w przyszłości należy się
   spodziewać, że jeszcze długo to one, a nie ponadnarodowe organy pozostaną
   głównymi podmiotami kreującymi politykę regionalną.
   W rozważaniach dotyczących regionalizmu nie można pominąć jego relacji do
   globalizmu, tym bardziej że w przeszłości występowała tendencja do przeciwstawiania
   tych dwóch trendów rozwojowych w stosunkach międzynarodowych.
   Dająca się zauważyć w ostatnich latach wyraźna tendencja do globalizacji, zwłaszcza
   w sferze materialnej stosunków międzynarodowych, nie stwarza przeszkód dla
   stosowania rozwiązań regionalnych, gdyż dążenie do lokalizmu czy regionalizmu jest
   naturalną skłonnością ludzi, dającą się wyjaśnić na gruncie psychologii, socjologii czy
   antropologii. Z tego punktu widzenia regionalizm można traktować jako pragmatyczną
   regułę postępowania, co znajduje zresztą wyraz w popularnym stwierdzeniu: „Myśl
   globalnie, a działaj regionalnie”.
   Przyjęcie powyższej reguły jest bardzo użyteczne w zrozumieniu genezy i istoty
   współczesnego regionalizmu, nakazuje bowiem rozpatrywanie go w kontekście
   globalizmu. Po pierwsze, regionalizm można traktować jako antytezę globalizmu, czyli
   tak motywowane formy współpracy regionalnej, których celem jest niwelowanie i
   ograniczanie negatywnych skutków globalizacji stosunków międzynarodowych.
   Znaczenie regionalizmu jako przeciwwagi rozwiązań globalnych jest podkreślane w
   związku z negatywnymi cechami globalizmu, takimi jak: upowszechnienie ideologii
   konsumeryzmu, narzucanie przez instytucje międzynarodowe tylko liberalnego
   modelu rozwoju oceniane tylko pod kątem zwrotu kapitału, globalizacja zagrożeń
   ekologicznych, utrzymywanie i powiększanie luk rozwojowych między państwami i
   regionami, marginalizacja państw i mniejszości w stosunkach międzynarodowych,
   ograniczanie swobody rządów z tytułu działalności przedsiębiorstw i instytucji
   międzynarodowych.
   Drugie podejście traktuje regionalizm jako środek do osiągnięcia globalizmu i
   pozytywne jego uzupełnienie. W związku z tym zarówno naukowcy, jak i politycy
   odwołują się do pozytywnych doświadczeń regionalizmu w różnych częściach świata.
   Wskazuje się na osiągnięcia w opracowaniu regionalnych systemów ochrony praw
   człowieka w Europie i na zachodniej półkuli, rozwiązanie wielu konfliktów i sporów
   regionalnych, ustanowienie regionalnych standardów w dziedzinie ochrony
   środowiska, wprowadzenie w życie w skali regionalnej wielu innowacji dotyczących
   współpracy i instytucjonalizacji stosunków między państwami.
   Przedstawione powyżej uwarunkowania rozwoju współczesnego regionalizmu, mając
   uniwersalny charakter, nie implikują bynajmniej jednolitego modelu regionalizmu w
   skali globalnej. Jest wręcz przeciwnie, specyfika i dynamika oddziaływań
   poszczególnych czynników w różnych regionach geograficznych świata i w
   funkcjonalnych dziedzinach stosunków międzynarodowych sprawiają, że cechy
   regionalizmu w każdym z nich są swoiste. Jest to widoczne w sferze bezpieczeństwa
   międzynarodowego i w regionalnej integracji gospodarczej.
   Regionalizm w sferze bezpieczeństwa ma długą tradycję w stosunkach
   międzynarodowych. Jego pierwowzorów należy dopatrywać się w klasycznych
   sojuszach wojskowych, jakie występowały na przestrzeni dziejów. W okresie
   międzywojennym i po drugiej wojnie światowej regionalizm traktowano jako
   użyteczne narzędzie
   zapewnienia
   bezpieczeństwa
   państwa
   i
   pokoju
   międzynarodowego. W okresie zimnej wojny rozwiązania regionalne zostały
   podporządkowane
   wymogom
   i
   regułom
   międzymocarstwowej
   rywalizacji. Przewidziany przez twórców ONZ system organizacji regionalnych
   (postanowienia rozdziału VIII Karty NZ), którego celem było utrzymanie pokoju w
   danym regionie przez rozwiązywanie konfliktów wewnątrzregionalnych, nie został w
   praktyce zrealizowany na skutek braku jednomyślności wśród stałych członków Rady
   Bezpieczeństwa. Powstały natomiast regionalne organizacje polityczno-militarne,
   opierające się na tradycyjnych teoriach bezpieczeństwa, upatrujących zagrożenia ze
   strony innych państw. Z reguły twórcy sojuszów polityczno-wojskowych odwoływali się
   do postanowień artykułu 51 Karty, przewidującego prawo do samoobrony. Rozdział
   VIII Karty nie określał dokładnie, co należy rozumieć przez „regionalne porozumienia i
   agencje”, których wiele powstało w późniejszych latach. Niektóre organizacje, jak
   OPA, wprost określały się jako organizacje regionalne w rozumieniu rozdziału VIII. Nie
   czyniono tego natomiast w odniesieniu do takich organizacji, jak Układ Warszawski,
   NATO czy układ o bezpieczeństwie USA-Japonia. Było to zrozumiałe, zważywszy na
   fakt, że każdy z tych układów był zwrócony przeciw potencjalnej agresji jednego z
   pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Natomiast artykuł 53 Karty podkreślał,
   że użycie siły przez regionalne porozumienie w żadnym wypadku nie może się
   dokonać bez przyzwolenia Rady Bezpieczeństwa. Było więc oczywiste, że
   zastosowania postanowień rozdziału VIII Karty, odnoszących się do interesów
   bezpieczeństwa i sojuszów któregokolwiek z pięciu stałych członków Rady
   Bezpieczeństwa, nie brano pod uwagę, zważywszy na możliwość weta. Po
   zakończeniu zimnej wojny zaistniały wyjątkowo korzystne przesłanki dla rozwoju
   nowego regionalizmu w sferze bezpieczeństwa. Są one charakterystyczne tylko dla tej
   sfery stosunków międzynarodowych i wynikają z pluralizacji i fragmentaryzacji
   równowagi sił w pozimnowojennym świecie. Konsekwencją tego jest zanik wyraźnego
   podziału na sojuszników i państwa nieprzyjacielskie.