Powszechna samoobrona – potencjalne zagrożenia czasu wojny i pokoju oraz sposoby przeciwdziałania tym zagrożeniom

Kolejnym elementem zarządzania kryzysowego w Polsce jest system obrony cywilnej. Jest
to system, którego celem jest ochrona ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności
publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz
współdziałanie w zwalczaniu skutków klęsk żywiołowych i katastrof. Organizacją obrony
cywilnej w Polsce zajmuje się Obrona Cywilna Kraju. Szefowie Obrony Cywilnej na poziomie
gminy, powiatu i województwa opracowują i opiniują tzw. plany obrony cywilnej, które są
najważniejszą instrukcją dla władz cywilnych w przypadku wystąpienia zagrożenia dla
ludności. Szefem Obrony Cywilnej na poziomie województwa jest wojewoda, na poziomie
powiatu lub miasta na prawach powiatu – starosta lub prezydent miasta , na poziomie gminy – wójt, burmistrz, prezydent miasta.
Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi są formacje obrony cywilnej, które składać się
mogą z oddziałów przeznaczonych do wykonywania zadań ogólnych, jak i jednostek
specjalistycznych (np. ratownictwa). Są one tworzone decyzją terenowych organów
administracyjnych oraz pracodawców.
Początki obrony cywilnej sięgają czasów I wojny światowej. Pierwsze bomby zrzucone z
samolotów wojskowych na Paryż, Petersburg i Freiburg dowiodły, że należy się liczyć z
możliwością przenikania na zaplecza wojujących stron, obiektów cywilnych. Dlatego też w
poszczególnych państwach narodowych zaczęto tworzyć systemy obronne, chroniące
wnętrze określonego kraju. Francja, Wielka Brytania i Niemcy, jako pierwsze zaczęły
konkretyzować te zamiary, tworząc system zwany obroną przeciwlotniczą. Zrozumienie
potrzeby organizacji ochrony ludności cywilnej zaowocowało w Polsce utworzeniem w latach
dwudziestych dwudziestego wieku Towarzystwa Obrony Przeciwgazowej i Ligi Obrony
Powietrznej Państwa. Ustawa sejmowa z 1934 roku o obronie przeciwlotniczej zainicjowała
proces kształtowania się sfery obronności kraju, noszącej znamiona współczesnej obrony
cywilnej, której etapy rozwoju można ująć w następujące ramy czasowe: 1922 – 1939 –
Ochrona Przeciwlotnicza i Przeciwgazowa; 1939 – 1945 – Samoobrona ludności w czasie
wojny i okupacji; 1945 – 1964 – Terenowa Obrona Przeciwlotnicza;∙1964 – 1973 –
Powszechna Samoobrona; od 1973 – Obrona Cywilna.
Całokształt zagadnień dotyczących ochrony ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych ujęto
w Konwencjach Genewskich przyjętych 12 sierpnia 1949 r., które Polska ratyfikowała w 1954
r. Są to: I konwencja o ochronie osób cywilnych i chorych w armiach czynnych, II konwencja
o polepszaniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, III konwencja o
traktowaniu jeńców wojennych, IV konwencja o ochronie osób cywilnych podczas wojny.
Uzupełnieniem Konwencji Genewskich są dwa Protokoły Dodatkowe z 1977 r. Pierwszy
dotyczy ochrony ofiar konfliktów zbrojnych o charakterze międzynarodowym, a drugi ochrony
ofiar konfliktów niemających charakteru międzynarodowego. Polska ratyfikowała oba
protokoły dopiero we wrześniu 1991 roku. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu
kryzysowym (Dz.U. 2013. 1166).
Obrona cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy, urządzeń użytku publicznego,
dóbr kultury oraz ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny, a także
współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych, zagrożeń środowiska naturalnego jak i
usuwanie ich ewentualnych skutków [Ustawa o powszechnym obowiązku obrony
Rzeczypospolitej Polskiej]. Do głównych zadań obrony cywilnej należy: działalność
planistyczna i prace organizacyjne, działalność szkoleniowa oraz upowszechniająca
tematykę z zakresu obrony cywilnej, przygotowanie społeczeństwa do powszechnej
samoobrony, współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska,
wykrywanie zagrożeń, ostrzeganie i alarmowanie, przeprowadzanie ewakuacji ludności,
przygotowanie budowli ochronnych, organizowanie i prowadzenie akcji ratunkowych,
zapewnienie doraźnych lokali i pomieszczeń oraz zaopatrywanie poszkodowanej ludności w
podstawowe artykuły, zabezpieczenie dóbr kultury, ważnej dokumentacji i urządzeń
przeznaczonych do użytku publicznego, doraźne przywracanie działania niezbędnych służb
użyteczności publicznej, w tym pomoc w budowie i odbudowie awaryjnych ujęć wody pitnej,
pomoc w przywracaniu i utrzymaniu porządku na obszarach dotkniętych klęskami, doraźna
pomoc w pochówku zmarłych [Ustawa o zarządzaniu kryzysowym].
W sprawach obrony cywilnej naczelnym organem administracji państwowej jest Szef Obrony
Cywilnej Kraju, który podlega Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie
szczegółowego zakresu działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju, szefów obrony cywilnej
województw, powiatów i gmin, do zadań Szefa Obrony Cywilnej Kraju należy między innymi:
wytyczanie kierunków oraz planu rozwoju obrony cywilnej państwa, uzgadnianie z Szefem
Sztabu Generalnego Wojska Polskiego projektu planu obrony cywilnej państwa, określanie
zasady opracowywania planów obrony cywilnej województw, gmin oraz zakładów pracy,
określanie zasady organizacji i prowadzenia ćwiczeń obrony cywilnej, organizowanie i
prowadzenie kontroli realizacji zadań obrony cywilnej przez terenowe organy ogólnej
administracji rządowej, samorządu terytorialnego oraz przez zakłady pracy, sprawowanie
bezpośredniego kierownictwa nad akcjami ratunkowymi, które wymagają organizowania
kierownictwa regionalnego lub krajowego, z uwagi na zasięg terytorialny lub zaangażowanie
sił.
Terenowymi organami obrony cywilnej są wojewodowie, starostowie, wójtowie lub
burmistrzowie (prezydenci miast). Polska pracuje obecnie nad przygotowaniem systemu
gotowości cywilnej, by sprostać każdej sytuacji kryzysowej. Wymaga to ram prawnych
umożliwiających prowadzenie efektywnych działań w sytuacji katastrofy i kryzysu, jak
również w czasie wojny.
W ostatnich latach, struktury Obrony Cywilnej przechodzą etap transformacji polegającej na
odejściu od zadań czysto obronnych, a przejęciu zadań przygotowujących do zagrożeń
kryzysowych czasu pokoju.
W momencie wdrażania reformy administracyjnej państwa, 1 stycznia 1999 r. w miejsce
Wojewódzkich Inspektoratów Obrony Cywilnej (WIOC) System zarządzania kryzysowego
jako element bezpieczeństwa narodowego powołane zostały Wydziały Zarządzania
Kryzysowego Ochrony Ludności i Spraw Obronnych (WZKOLiSO), od 1 marca 2002 r.
zmieniono (skrócono) nazwę na Wydziały Zarządzania Kryzysowego (WZK). Z nowej nazwy
komórki wynika, iż obrona cywilna (dalej OC) jest tylko częścią zadań, jakimi zajmuje się
wydział, natomiast pozostałe zadania poświęcone są przygotowaniom zapobieganiu i
przeciwdziałaniu skutkom ewentualnych sytuacji kryzysowych, których rodzaje i charakter
przedstawimy na dalszych stronach. Obrona cywilna w Polsce stanowi system o
sprecyzowanych zadaniach, strukturach i formach działania. Jest zespolona ze wszystkimi
szczeblami administracji państwowej i samorządowej, podmiotami gospodarczymi
(niezależnie od osobowości prawnej), organizacjami społecznymi oraz z całym
społeczeństwem.
Podstawy prawne funkcjonowania OC w Rzeczpospolitej Polskiej oraz zasady organizacji i
funkcjonowania obrony cywilnej określa międzynarodowe prawo wojenne, zwłaszcza
Protokół Dodatkowy I z 1977 r. do Konwencji Genewskich z 1949 r. o ochronie ofiar
międzynarodowych konfliktów zbrojnych, ratyfikowany przez Polskę dopiero 19 września
1991 r. jako 110 państwo, mimo że była jego współautorem i współinicjatorem.
Organizację oraz zasady przygotowania i realizację zadań obrony cywilnej regulują
wewnętrzne przepisy każdego kraju. Normy międzynarodowego prawa wojennego mają
zastosowanie przede wszystkim w okresie trwania konfliktu zbrojnego. Według
obowiązujących w Rzeczpospolitej Polskiej unormowań prawnych, obrona cywilna jest
elementem systemu obronnego kraju i stanowi kompleks przedsięwzięć o charakterze
planistycznym, organizacyjnym, szkoleniowym, inwestycyjnym, materiałowo-technicznym
oraz zaopatrzeniowym. Przedsięwzięcia te są realizowane przez organa administracji
rządowej oraz samorządowej. Podstawowe cele i główne zadania OC w czasie pokoju to:
ochrona ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej oraz dóbr kultury,
ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny, współdziałanie w zwalczaniu
klęsk żywiołowych, zagrożeń środowiska i w usuwaniu ich skutków, planowanie
przedsięwzięć w zakresie ochrony przed skutkami działań zbrojnych zarówno ludności, jak i
zakładów pracy, urządzeń użyteczności publicznej oraz dóbr kultury, wykrywanie zagrożeń i
stwarzanie warunków do ostrzegania i alarmowania ludności, przygotowanie schronów i
ukryć dla ludności oraz utrzymanie ich w gotowości do użycia, gromadzenie i
przechowywanie indywidualnych środków ochronnych dla formacji obrony cywilnej i ludności,
wyposażenie formacji obrony cywilnej w specjalistyczny sprzęt ratowniczy, przyrządy i
aparaturę do wykrywania różnego rodzaju zagrożeń, systematyczne szkolenie w zakresie
OC; kadr kierowniczych administracji rządowej i samorządowej, formacji OC, ludności w
ramach powszechnej samoobrony, współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i
zagrożeń środowiska, oraz usuwanie ich skutków.
Zadania obrony cywilnej w czasie wojny: organizuje ewakuację ludności, zaciemnianie i
wygaszanie oświetlenia, organizuje i prowadzi akcję ratunkową, udziela pomocy medycznej
poszkodowanym, organizuje pomieszczenia i zaopatrzenie dla poszkodowanej ludności,
zaopatruje ludność w sprzęt i środki ochrony indywidualnej, prowadzi likwidację skażeń i
zakażeń, pomaga w przywracaniu i utrzymaniu porządku w strefach dotkniętych klęskami,
pomaga w budowie i odbudowie awaryjnych ujęć wody pitnej, pomaga w ratowaniu żywności
i innych dóbr niezbędnych do przetrwania, udziela doraźnej pomocy w grzebaniu zmarłych.
Konkludując, pod pojęciem obrony cywilnej należy rozumieć zapewnienie bezpieczeństwa
ludziom, ich mieniu i środowisku oraz ochronę przed wypadkami i klęskami każdego rodzaju.
Innymi słowy – zgodnie z przepisami prawa – obrona cywilna RP jest pozamilitarnym
elementem systemu obronnego państwa i stanowi kompleks wewnętrznie skoordynowanych
interdyscyplinarnych przedsięwzięć o charakterze planistycznym, organizacyjnym,
szkoleniowym, logistycznym i inwestycyjnym. Elementy powyższej definicji świadczą o
humanitarnej istocie obrony cywilnej.